Денес, полесно е од кога било да се споделуваат информации… но исто така и да се биде погрешно или манипулиран. Помеѓу грешките, гласините и добро оркестрираните лаги, не е секогаш лесно да се средат работите. Сепак, не сите лажни информации се создадени еднакви, а намерите зад нив можат да бидат многу различни.
1- Дезинформации: кога правиме грешка без намера
Ова се лажни информации споделени без намера да се предизвика штета. Може да произлезат од недоразбирање, недостаток на проверка или едноставно грешка. Луѓето пренесуваат погрешни информации мислејќи дека го прават правилното, без да сфатат дека се лажни.
🧠 Чест пример: Споделување на социјалните мрежи дека некоја позната личност е мртва… кога е сè уште жива!
2- Дезинформации: кога намерно манипулираме
Намерата овде е јасна: да се измами, манипулира и влијае. Дезинформациите се намерно измислени за да се пренесе порака, честопати политичка или идеолошка. Ова вообичаено се нарекува „лажни вести“.
🧠 Пример: Во 2020 година, Доналд Трамп тврдеше дека изборите биле наместени, без докази. Оваа лажна информација, која стана вирална, беше дел од стратегијата за оспорување на резултатите.
Во кои форми можат да се појават лажни информации:
🔸 Лажни вести или Инфокс
Целосно измислена приказна, создадена од нула, но која се стреми да изгледа вистинита. Целта: да се убеди, влијае, наштети… или да се создаде возбуда.
🧠 Пример на Балканот: Во Босна во 2016 година, лажна вест тврдеше дека политички кандидат финансирал насилни напади. Приказната беше измислена, со цел да се оцрни неговиот углед.
🔸 Манипулација со деконтекстуализација
Користиме вистинска слика, вистинска реченица или вистинско видео… но извадено од контекст или искривено. Резултатот дава сосема поинаков впечаток од реалноста.
🧠 Пример: Фотографија од српски демонстранти (2019) подоцна се појави повторно со лажен натпис во кој се тврди дека протестираат против ЕУ.
➡️ Многу распространето на социјалните мрежи, особено за време на конфликти.
🔸 Clickbait
Претерани, шокантни, па дури и погрешни наслови се користат за да се поттикнат кликови. Статијата честопати нема никаква врска со она што го ветува насловот. Овој тип информации не мора нужно да има идеолошка цел: првенствено станува збор за градење публика.
🧠 Пример: Албански медиум објавува дека Бред Пит се сели во Албанија за да избега од Холивуд. Сосема лажно, но совршено за добивање кликови!
🔸 Измами и сатирични вести
Понекогаш тоа е само за да се насмеат луѓето, да се пародираат тековни настани или да се создаде хумористична атмосфера. Но, тонот не е секогаш јасен и многу луѓе паѓаат во стапицата да ги сфатат овие информации сериозно.
🧠 Пример: Гласина тврди дека Црна Гора ќе изгради џиновска пирамида во морето. Апсурдна измама… за која некои веруваа дека е вистина!
🔸 Измами
Измамата е шега што е широко распространета на интернет, честопати во форма на синџир или алармантна порака. Понекогаш има за цел да исплаши, шокира или предизвика силна емоционална реакција.
🧠 Пример: Во Косово, во 2017 година, вирални пораки тврдеа дека закон ќе ги забрани албанските имиња. Оваа информација беше целосно лажна, но предизвика бес.
🔸 Пропаганда
Тоа е намерна комуникациска стратегија, често користена од влади или политички партии, за да влијаат врз мислењата. Пропагандата може да комбинира вистински информации, лаги, силни емоции и повторување.
🧠 Пример: За време на Босанската војна (1992-1995), секоја страна ги користеше медиумите за да ги оправда своите постапки и да го демонизира непријателот. Моќни слики, пристрасни наративи и искривени информации беа ширени за да се мобилизира населението.
➡️ Пропагандата не секогаш лаже: таа може да покаже само еден дел од реалноста, изоставувајќи сè друго.
🔸 Теории на заговор
Тие се базираат на идејата дека мала, тајна група манипулира со настаните од сенка. Тие ги поедноставуваат сложените ситуации со покажување со прст и сеење недоверба. Тие се многу вирални бидејќи се чини дека откриваат „скриена вистина“.
🧠 Примери на Балканот:
- НАТО во Косово : Една теорија сугерира дека НАТО не интервенирал за да ги заштити цивилите, туку за да ги контролира ресурсите на земјата.
- Атентатот врз Зоран Ѓинѓиќ (2003) : Некои тврдат дека странски сили ја оркестрирале неговата смрт за да ја спречат Србија да се приближи кон ЕУ.
➡️ Овие приказни ја зајакнуваат недовербата во институциите и ги делат општествата.
🔸 Дипфејкс
Благодарение на вештачката интелигенција, сега можеме да создаваме ултрареалистични лажни видеа каде што се чини дека некое лице кажува или прави нешто што никогаш не го кажало или не го направило. Ова е една од најзагрижувачките форми на дезинформации денес.
🧠 Пример: Во Северна Македонија, монтираните видеа направија да изгледа дека одредени политички лидери дале контроверзни забелешки.
Резиме
Зошто е важно да се знаат сите овие форми?
Бидејќи во свет преполн со информации, знаењето како да ги препознаете е веќе начин да се заштитите. Лажните вести не доаѓаат сите од „зли манипулатори“: понекогаш доаѓаат од нас самите, кога споделуваме премногу брзо без да провериме. Но, друг пат, тие се измислени за да нè поделат, да влијаат врз нас или да нè исплашат.
Разбирањето на различните лица на дезинформациите значи учење да се биде подобро информиран, конструктивно да се сомнева и да се остане слободен во своите мисли.
