Sot, është më e lehtë se kurrë të ndash informacion… por edhe të gabohesh ose të manipulohesh. Midis gabimeve, thashethemeve dhe gënjeshtrave të mirëorganizuara, nuk është gjithmonë e lehtë të zgjidhësh gjërat. Megjithatë, jo të gjitha informacionet e rreme janë krijuar njësoj dhe qëllimet pas tyre mund të jenë shumë të ndryshme.
1- Dezinformimi: kur bëjmë një gabim pa qëllim
Ky është informacion i rremë i ndarë pa qëllim shkaktimi dëmi. Mund të rrjedhë nga keqkuptimi, mungesa e verifikimit ose thjesht një gabim. Njerëzit përhapin informacion të gabuar duke menduar se po bëjnë gjënë e duhur, pa e kuptuar se është i rremë.
🧠 Shembull i zakonshëm: Ndarja në rrjetet sociale e lajmit se një personazh i famshëm ka vdekur… kur është shumë gjallë!
2- Dezinformimi: kur manipulojmë qëllimisht
Qëllimi këtu është i qartë: të mashtrohet, të manipulohet dhe të ndikohet. Dezinformimi është sajuar qëllimisht për të përcjellë një mesazh, shpesh politik ose ideologjik. Kjo zakonisht quhet “lajm i rremë”.
🧠 Shembull: Në vitin 2020, Donald Trump pretendoi se zgjedhjet ishin të manipuluara, pa prova. Ky informacion i rremë, i cili u bë viral, ishte pjesë e një strategjie për të sfiduar rezultatet.
Format që mund të marrë informacioni i rremë:
🔸 Lajme të rreme ose Infox
Një histori tërësisht e sajuar, e krijuar nga e para, por që kërkon të duket e vërtetë. Objektivi: të bindë, të ndikojë, të dëmtojë… ose të krijojë bujë.
🧠 Shembull në Ballkan: Në Bosnjë në vitin 2016, një lajm i rremë pretendonte se një kandidat politik kishte financuar sulme të dhunshme. Historia ishte e sajuar, me qëllim dëmtimin e reputacionit të tij.
🔸 Manipulim me anë të dekontekstualizimit
Ne përdorim një imazh të vërtetë, një fjali të vërtetë ose një video të vërtetë… por të nxjerrë jashtë kontekstit ose të shtrembëruar. Rezultati jep një përshtypje krejtësisht të ndryshme nga realiteti.
🧠 Shembull: Një foto e protestuesve serbë (2019) u rishfaq më vonë me një mbishkrim të rremë ku pretendohej se ata po protestonin kundër BE-së.
➡️ Shumë e përhapur në rrjetet sociale, veçanërisht gjatë konflikteve.
🔸 Karrema e klikimeve
Tituj të ekzagjeruar, tronditës ose edhe mashtrues përdoren për të inkurajuar klikimet. Artikulli shpesh nuk ka të bëjë fare me atë që premton titulli. Ky lloj informacioni nuk ka domosdoshmërisht një objektiv ideologjik: ai ka të bëjë kryesisht me ndërtimin e një audience.
🧠 Shembull: Një media shqiptare njofton se Brad Pitt po shpërngulet në Shqipëri për t’u larguar nga Hollywood-i. Plotësisht e rreme, por perfekte për të fituar klikime!
🔸 Mashtrime dhe lajme satirike
Ndonjëherë është vetëm për t’i bërë njerëzit të qeshin, për të parodizuar ngjarjet aktuale ose për të krijuar një atmosferë humori. Por toni nuk është gjithmonë i qartë dhe shumë njerëz bien në kurthin e marrjes seriozisht të këtij informacioni.
🧠 Shembull: Një thashethem pretendon se Mali i Zi do të ndërtojë një piramidë gjigante në det. Një mashtrim absurd… të cilin disa e besuan se ishte i vërtetë!
🔸 Mashtrime
Një mashtrim është një shaka e përhapur gjerësisht në internet, shpesh në formën e një mesazhi zinxhir ose alarmi. Ndonjëherë ka për qëllim të trembë, të shokojë ose të provokojë një reagim të fortë emocional.
🧠 Shembull: Në Kosovë, në vitin 2017, mesazhet virale pretendonin se një ligj do të ndalonte emrat shqip. Ky informacion ishte plotësisht i rremë, por shkaktoi zemërim.
🔸 Propagandë
Është një strategji e qëllimshme komunikimi, e përdorur shpesh nga qeveritë ose partitë politike, për të ndikuar në opinione. Propaganda mund të kombinojë informacionin e vërtetë, gënjeshtrat, emocionet e forta dhe përsëritjen.
🧠 Shembull: Gjatë Luftës së Bosnjës (1992-1995), secila palë përdori median për të justifikuar veprimet e saj dhe për të demonizuar armikun. Imazhe të fuqishme, narrativa të anshme dhe informacione të shtrembëruara u shpërndanë për të mobilizuar popullsinë.
➡️ Propaganda nuk gënjen gjithmonë: ajo mund të tregojë vetëm një pjesë të realitetit, duke lënë mënjanë gjithçka tjetër.
🔸 Teoritë e konspiracionit
Ato bazohen në idenë se një grup i vogël sekret po manipulon ngjarjet nga hija. Ato thjeshtojnë situatat komplekse duke treguar me gisht dhe duke mbjellë mosbesim. Ato janë shumë virale sepse duket se zbulojnë një “të vërtetë të fshehur”.
🧠 Shembuj në Ballkan:
- NATO në Kosovë : Një teori sugjeron që NATO nuk ndërhyri për të mbrojtur civilët, por për të kontrolluar burimet e vendit.
- Vrasja e Zoran Gjingjiqit (2003) : Disa pretendojnë se fuqitë e huaja orkestruan vdekjen e tij për të penguar Serbinë të afrohej me BE-në.
➡️ Këto histori përforcojnë mosbesimin ndaj institucioneve dhe përçajnë shoqëritë.
🔸 Deepfakes
Falë inteligjencës artificiale, tani mund të krijojmë video të rreme ultrarealiste ku një person duket se thotë ose bën diçka që nuk e ka thënë ose bërë kurrë. Kjo është një nga format më shqetësuese të dezinformimit sot.
🧠 Shembull: Në Maqedoninë e Veriut, videot e manipuluara bënë të dukej sikur disa udhëheqës politikë kishin bërë vërejtje të diskutueshme.
Përmbledhje
Pse është e rëndësishme të njohësh të gjitha këto forma?
Sepse në një botë të mbushur me informacion, të dish si ta dallosh atë është tashmë një mënyrë për të mbrojtur veten. Lajmet e rreme nuk vijnë të gjitha nga “manipulues të këqij”: ndonjëherë vijnë nga ne, kur i ndajmë shumë shpejt pa i kontrolluar. Por herë të tjera, ato janë të sajuara për të na përçarë, për të na ndikuar ose për të na trembur.
Të kuptosh fytyrat e ndryshme të dezinformimit do të thotë të mësosh të jesh më i informuar, të dyshosh në mënyrë konstruktive dhe të mbetesh i lirë në mendimet e tua.
