Lajmet e rreme nuk lindën me internetin. Shumë kohë para mediave sociale, mashtrimet, thashethemet dhe manipulimi masiv tashmë po përhapeshin në rrugë, oborret mbretërore, gazeta dhe fushat e betejës. Sepse dezinformimi nuk ka të bëjë vetëm me thënien e një gënjeshtre: ka të bëjë me keqdrejtimin, shtrembërimin, fshehjen ose ekzagjerimin – në shërbim të një interesi, një pushteti apo një besimi. Një vështrim i shkurtër në historinë e gjatë të dezinformimit.
Dezinformimi, një armë aq e vjetër sa lufta
Që nga kohërat e lashta, manipulimi i informacionit ka qenë një mjet strategjik. Në veprën “Arti i Luftës” (shekulli i 4-të p.e.s.), gjenerali kinez Sun Tzu rekomandoi përhapjen e informacionit të rremë për të mashtruar armikun.
Tre shekuj më vonë, Jul Cezari shkroi veprën “Luftërat Galike” , një rrëfim propagandistik i lavdisë së tij, i mbushur me ekzagjerime, që e paraqet atë si heroin e fushatave ushtarake ndonjëherë të diskutueshme. Nuk është vetëm një tekst historik, por edhe një mjet i fuqishëm i komunikimit politik.
(Royer, Lionel Vercingetorix hedh armët e tij në këmbët e Cezarit)
Mesjeta: Thashethemet si media
Përpara shtypshkronjës, thashethemet ishin vektori kryesor i informacionit… dhe dezinformimit. Në një shoqëri të mbushur me frikë (luftëra, zi buke, murtaja), ato nuk kursenin asnjë grup shoqëror, qoftë shprehje e ndërgjegjes politike të popullit apo një armë në shërbim të të fuqishmëve . Elitat i përdornin ato për të ushtruar autoritetin e tyre, ndërsa populli i përdorte për të shprehur shqetësimet dhe kërkesat e tyre. Nga akuzat për magji deri te kurbanet gjatë epidemive, thashethemet ndonjëherë nxisin dhunë masive – dhe shpesh ishin të pamundura për t’u mohuar.
(Honoré Daumier: Crispin dhe Scapin)
Revolucioni i shkrimit, një moment vendimtar
Në këtë kohë, ndërtimi i së vërtetës nëpërmjet shkrimit ishte në një moment vendimtar. Shoqëritë mesjetare, midis botës karolingiane dhe shekullit të 14-të, u transformuan nga revolucioni në shkrim. Falsifikimi u bë një mjet strategjik në çështjet politike dhe fetare. Vetëm gradualisht u vendos falsifikimi, si një akt i qëllimshëm fshehjeje për të fituar të drejta dhe përparësi për të cilat nuk kishte të drejtë. Njerëzit mesjetarë trashëguan nga Antikiteti një koncept të nuancuar të së vërtetës. Midis fabulës (trillimit) dhe factum (faktit), njerëzit mesjetarë rikuperuan nga Antikiteti argumentin : çfarë është e besueshme , e mundshme, e përdorshme – pa shqetësim të rreptë për të vërtetën ose të rremen. Këto dallime të paqarta midis së vërtetës dhe trillimit hapën rrugën për manipulimin e informacionit që gjejmë sot në botën dixhitale.
(Jean Méliot, përkthyes shkrues, 1455)
Shtypi, ose epoka e pamfleteve dhe lajmeve të falsifikuara
Me ardhjen e shtypit, lajmet e rreme fituan shpejtësi dhe shkallë të gjerë. Që nga shekulli i 16-të e tutje, luftërat fetare në Evropë u shoqëruan nga shpifje anonime (shkrime satirike, shpifëse) , karikatura të egra dhe dokumente të falsifikuara që synonin demonizimin e kundërshtarit. Opinioni publik u bë një objektiv strategjik.
(“Jezuiti që konfiskon pasurinë e kombit” – Karikaturë nga Gill në vitin 1878 në gazetën “La Lune Rousse”.)
Një shembull i famshëm: Monita Secreta , udhëzime gjoja sekrete nga Jezuitët se si të fitojnë pushtet dhe pasuri, të zbuluara në shekullin e 17-të. Ky dokument i rremë, i ngulitur përgjithmonë në kulturën popullore dhe imagjinatën kolektive, nxiti fantazi konspirative përtej kohës së tij, deri në shekujt e 19-të dhe të 20-të.
Shekulli i 19-të: epoka e artë e mashtrimeve mediatike
Mediat masive që sapo kishin filluar i donin historitë spektakolare. Në vitin 1835, gazeta The Sun në Nju Jork publikoi një seri artikujsh që pretendonin se një astronom kishte vëzhguar lakuriqë nate humanoide në Hënë. Mashtrimi i Madh i Hënës magjepsi publikun përpara se të ekspozohej si një mashtrim… por gazeta tashmë kishte bërë një pasuri. Në të njëjtën kohë, lajmet e rreme, thashethemet e gjykatës dhe akuzat e pabaza qarkullonin si ajri i nxehtë. E vërteta shpesh zuri vendin e dytë pas sensacionalizmit.
Shekulli i 20-të: Propaganda Shtetërore dhe Lufta Psikologjike
Dy luftërat botërore panë rritjen e dezinformimit industrial. Postera, filma, radio: shtetet orkestruan fushata të gjera për të mbështetur përpjekjet e luftës, për të demoralizuar armikun ose për të justifikuar krimet.
Në vitin 1903, inteligjenca ruse botoi Protokollet e Pleqve të Sionit , një dokument i falsifikuar antisemit që pretendonte të zbulonte një komplot global hebre. Ky tekst i rremë, pjesë e një tradite të gjatë akuzash të rreme, do të ushqente ideologjinë naziste dhe do të vazhdonte të qarkullonte gjerësisht deri në shekullin e 21-të.
Gjatë Luftës së Parë Botërore, britanikët përhapën histori të tmerrshme për ushtarët gjermanë (foshnje belge të gjymtuara, përdhunime, mizori të sajuara) për të mbledhur opinionin publik dhe për të justifikuar përfshirjen e tyre në konflikt. Kjo “propagandë mizorish” u ribotua më vonë dhe u kritikua si e sajuar.
Nazistët, nga ana e tyre, e përdorën radion si armë të shkatërrimit në masë. Joseph Goebbels, Ministri i Propagandës, kontrollonte valët e radios, gazetat dhe kinemanë për të ndërtuar një narrativë të rreme që lavdëronte regjimin dhe demonizonte armiqtë e tij. Filmi The Jew Süss (1940), për shembull, ishte një mjet jashtëzakonisht efektiv i propagandës antisemite .
Gjatë Luftës së Ftohtë, CIA dhe KGB-ja konkurruan në operacione mashtrimi. Një nga më të famshmit ishte Operacioni INFEKTION , i kryer nga KGB-ja në vitet 1980: ai synonte t’i bënte njerëzit të besonin se AIDS ishte krijuar nga Shtetet e Bashkuara në një laborator ushtarak për qëllime lufte biologjike. Ky thashethem u përsërit në shumë media anembanë botës.
(Artikulli origjinal i botuar në revistën indiane “Patriot”. Korrik 1983.)
Vetë Shtetet e Bashkuara praktikuan dezinformimin në një shkallë masive: gjatë Luftës së Vietnamit, ato fshehën qëllimisht shifra të caktuara për humbjet njerëzore dhe falsifikuan raportet ushtarake. Ky sistem do të ekspozohej në vitin 1971 me botimin e Dokumenteve të Pentagonit , të cilat zbuluan shkallën e gënjeshtrave shtetërore.
Epoka dixhitale: viraliteti i falsifikimit
Interneti i ka çuar lajmet e rreme në një nivel krejt të ri. Tani, kushdo mund të prodhojë dhe shpërndajë informacion pa filtra. Thashethemet bëhen virale dhe teoritë e konspiracionit e gjejnë audiencën e tyre vetëm me disa klikime. Kriza e Covid-19, zgjedhjet e vitit 2016 në SHBA dhe konfliktet e fundit të armatosura janë bërë terren pjellor për dezinformim, duke kombinuar video të manipuluara, ekspertë të rremë, montazhe emocionale dhe robotë të automatizuar. Dezinformimi nuk është më i rezervuar për të fuqishmit: ai përhapet në grupet e WhatsApp, videot në TikTok dhe cicërimat.
Një konstante në histori: beso, thjeshto, akuzo
Pse funksionojnë lajmet e rreme? Sepse mbështeten në mekanizma të lashtë njohës: nevoja jonë për të besuar, për të kuptuar shpejt, për të drejtuar gishtin nga dikush. Qoftë për të legjitimuar një luftë, për të mbështetur një kauzë apo për të shitur gazeta, dezinformimi u drejtohet paragjykimeve tona, frikërave tona dhe nevojës sonë për kuptim. Ai evoluon me teknologjinë, por motivet e tij themelore mbeten të njëjta.
Të mësuarit të lexosh midis rreshtave
Historia tregon se dezinformimi nuk është asgjë e re. Ai ndryshon formë dhe mjet, por gjithmonë mbështetet në të njëjtët faktorë nxitës. Përballë ortekut të përmbajtjes dhe shpejtësisë me të cilën qarkullon informacioni, zhvillimi i të menduarit kritik mbetet thelbësor. Verifikimi, krahasimi dhe dyshimi: këto janë reflekse për t’u kultivuar. Mund të mos jemi në gjendje të eliminojmë lajmet e rreme, por mund të mësojmë të mbrohemi më mirë kundër tyre.
