Në epokën e mediave sociale, videove virale dhe të vetëshpallurve “ekspertë”, po bëhet gjithnjë e më e vështirë të dallosh midis asaj që është shkencë e vërtetë… dhe asaj që vetëm duket se është. Sepse po, disa teori maskohen si shkencë, duke përdorur fjalorin dhe kodet e saj, por në të vërtetë nuk bazohen në ndonjë qasje rigoroze shkencore. Kjo quhet pseudoshkencë .
Por si e dalloni ndryshimin? Dhe pse është kaq i rëndësishëm? Do ta shpjegojmë.
Shkenca: një proces rigoroz, në zhvillim… dhe i përsosshëm
Shkenca nuk është një bllok i fiksuar “të vërtetash absolute”, por një metodë rigoroze për të kuptuar botën. Ajo bazohet në vëzhgim , eksperimentim dhe mbi të gjitha, në një kapacitet të vazhdueshëm për të vënë në pikëpyetje veten . Kur formulohet një hipotezë, ajo duhet të testohet, verifikohet dhe përballet me faktet. Nëse provat e reja bien ndesh me një teori, ajo modifikohet ose edhe braktiset. Kjo është ajo që e bën shkencën të besueshme: ajo përparon duke integruar gabimet e saj. Ndër parimet themelore të qasjes shkencore, gjejmë:
- Kërkimi për prova objektive , të matshme dhe të riprodhueshme;
- Ekzaminim kritik i të gjitha të dhënave , përfshirë ato që kundërshtojnë hipotezën fillestare;
- Transparenca e metodave , duke u lejuar shkencëtarëve të tjerë të riprodhojnë eksperimentet;
- Debati i vazhdueshëm brenda komunitetit shkencor, me rishikim nga kolegët që kufizon gabimet dhe paragjykimet.
Le të marrim një shembull konkret: zhvillimin e vaksinës. Përpara se të miratohet, një vaksinë i nënshtrohet testimeve të rrepta klinike, që përfshijnë mijëra vullnetarë, grupe kontrolli, kontrolle të rrepta dhe analiza statistikore të thella. Nëse rezultatet nuk janë përfundimtare, vaksina braktiset. Nëse janë, ajo miratohet… por mbetet subjekt i monitorimit të vazhdueshëm.
Pseudoshkencë: Kur pamja mashtron
Në dallim nga rigoroziteti i metodës shkencore, pseudoshkenca ndjek qasjen e kundërt. Ajo fillon me një bindje ose përfundim të paracaktuar , pastaj përpiqet ta justifikojë atë me çdo kusht. Ajo hedh poshtë kritikat , zgjedh vetëm faktet që i përshtaten dhe shpesh preferon dëshmitë personale ndaj të dhënave të matshme. E gjithë kjo, ndërkohë që ndonjëherë huazon fjalor “shkencor” për të dhënë një iluzion serioziteti.
Ka disa shenja paralajmëruese që mund t’ju ndihmojnë të dalloni pseudoshkencën:
- Pretendime spektakolare, pa prova të forta;
- Refuzim i debatit ose kundërshtimit;
- Një “ekspert” i izoluar që pretendon se ka të drejtë kundër të gjithë studiuesve;
- Përdorimi i zhargonit kompleks për të bërë përshtypje pa shpjeguar;
- Metoda të pa-riprodhueshme, rezultate të paverifikueshme;
- Një ngarkesë e fortë emocionale, duke luajtur me frikën ose shpresën.
Një shembull: homeopatia. E paraqitur si një ilaç “i butë”, ajo bazohet në idenë se substancat jashtëzakonisht të holluara mund të kenë një efekt kurativ. Megjithatë, asnjë studim rigoroz nuk ka qenë në gjendje të demonstrojë një efikasitet më të lartë se ai i një placebo. Dhe hulumtimet e rralla që duket se e mbështesin këtë nuk i qëndrojnë analizës metodologjike.
Pse është kaq e rëndësishme kjo?
Mund të mendoni se besimi në astrologji, gurë “energjie” ose ilaçe alternative është i padëmshëm. Por pasojat e pseudoshkencës mund të jenë shumë reale .
- Në çështjet shëndetësore, kjo mund të çojë në vendime të rrezikshme : vonimi i trajtimit efektiv, privimi i vetes nga kujdesi jetësor.
- Disa praktika pseudo-shkencore shfrytëzojnë naivitetin e njerëzve për të shitur produkte joefektive ose edhe të rrezikshme.
Në nivel kolektiv, besimet pseudo-shkencore minojnë besimin në kërkim, mjegullojnë linjat e referencës dhe mund të ndikojnë në debatet publike dhe vendimet politike : skepticizmi ndaj klimës, anti-vaksinimi, teoritë e konspiracionit, etj.
Mbani gjithmonë një mendje kritike
Të njohësh pseudoshkencën nuk do të thotë të hedhësh poshtë çdo gjë që nuk është vërtetuar ose validuar. Vetë shkenca evoluon duke testuar hipoteza të reja! Ajo që është e rëndësishme është të ruash një mendësi kritike : bëj pyetje, kërko burime të besueshme, krahaso pikëpamjet dhe shmang ngatërrimin e bindjeve personale me provat shkencore.
