Mediat janë shpesh shënjestra e preferuar e teorive të konspiracionit. Të paraqitura si stafetë pushteti ose bashkëpunëtore në një gënjeshtër të madhe të organizuar, ato ngjallin mosbesim në rritje në shumë vende evropiane. Ky mosbesim nuk është gjithmonë i paarsyeshëm: përqendrimi i medias, varësia e tyre ekonomike ose disa gabime të dukshme kanë kontribuar në minimin e besimit. Por kur dyshimi bëhet sistematik, ai hap rrugën për teoritë e konspiracionit.
Mosbesimi në rritje në Evropë
Në Ballkan, si në pjesën më të madhe të Evropës, besimi në media është gërryer me kalimin e viteve. Barometrat e besimit (si ato të Eurobarometrit ose Freedom House ) zbulojnë një perceptim në përkeqësim të pavarësisë së medias: në Serbi, Shqipëri, Mal të Zi, Bosnjë-Hercegovinë dhe Bullgari, shumë qytetarë e konsiderojnë median si të anshme, të politizuar ose edhe të instrumentalizuar.
Në këtë klimë, teoritë e konspiracionit gjejnë terren pjellor. Ato shfrytëzojnë këtë mosbesim për të pohuar se “e vërteta” fshihet, manipulohet ose rishkruhet nga elitat mediatike që u shërbejnë interesave më të larta.
Pronësia e medias dhe varësitë ekonomike
Teoritë konspirative shpesh gjejnë terrenin e tyre të lindjes në një realitet të përbashkët: në shumë vende, një pjesë e konsiderueshme e medias është në pronësi të disa individëve ose grupeve të pasura pranë pushtetit. Ky vëzhgim, megjithëse i ekzagjeruar në teoritë e konspiracionit, pasqyron një mosbesim të ligjshëm ndaj përqendrimit të medias.
Ky mosbesim shpjegohet pjesërisht nga disa faktorë realë:
- Përqendrimi i medias në duart e aktorëve të fuqishëm (biznesmenë, grupe të lidhura me pushtetin), të cilët mund të ndikojnë në drejtimin e informacionit.
- Mungesa e transparencës në financim dhe konfliktet e interesit , të cilat hedhin dyshime mbi pavarësinë e gazetarëve.
- Presion politik mbi gazetarët investigativë, i cili mund të kufizojë lirinë e tyre të shprehjes ose aftësinë e tyre për të hetuar çështje të ndjeshme.
- Një klimë e përgjithshme polarizimi mediatik , ku disa media shfaqin hapur afërsinë e tyre me një kamp politik, duke përforcuar perceptimin e manipulimit të orkestruar.
Në Ballkan, ky përqendrim mediatik është veçanërisht i theksuar. Raportet e publikuara nga Balkan Insight , SEENPM dhe RSF dokumentojnë varësinë financiare të disa redaksive nga reklamat shtetërore, subvencionet publike ose interesat private. Mungesa e transparencës në lidhje me këtë financim nxit ndjesinë se gazetarët nuk janë plotësisht të lirë të mbulojnë historitë ose të zgjedhin këndvështrimet e tyre.
Megjithatë, është e rëndësishme të sqarohet ky vëzhgim: ende ka gazetarë investigativë të pavarur, redaksi kritike dhe hapësira pluralizmi. Megjithatë, për shumë njerëz, ky kompleksitet është i padukshëm dhe imazhi i “sistemit mediatik” si një mjet propagande mbizotëron, duke nxitur kështu mosbesimin dhe teoritë e konspiracionit.
Kur media gabon: Efekti bumerang i gabimeve mediatike
Mediat profesionale bëjnë ndonjëherë gabime – ndonjëherë spektakolare – që dëmtojnë përgjithmonë besimin e publikut.
Një nga rastet më të famshme është varri masiv në Timishoara , Rumani, në dhjetor 1989. Pas rënies së diktatorit Çaushesku, disa kanale televizive perëndimore dhe gazeta të mëdha transmetuan imazhe tronditëse të dhjetëra kufomave të grumbulluara, duke supozuar se vërtetojnë shkallën e masakrave të kryera nga regjimi.
Por shpejt u bë e qartë se pamjet filmike ishin të sajuara: trupat kishin ardhur nga një spital dhe disa ishin ato të njerëzve që kishin vdekur natyrshëm. Ky varr masiv i rremë, i paraqitur si provë e pakundërshtueshme, doli të ishte një manipulim – i përsëritur pa verifikim nga mediat e kapura në urgjencën e ngjarjes.
👉 Ky rast është bërë emblematik: ai vërteton se media mund të gabojë – ose të manipulohet – dhe kjo mbetet e skalitur në kujtesën kolektive si një “gënjeshtër mediatike”.
Megjithatë, ajo që i dallon mediat profesionale nga faqet e konspiracionit ose dezinformimit është aftësia për të njohur gabimet, për t’i korrigjuar ato dhe për të ndryshuar praktikat. Sisteme të tilla si njësitë e verifikimit të fakteve, trajnimi në verifikimin e burimeve ose vetëmonitorimi përmes këshillave të shtypit janë hapa në këtë drejtim.
Kritikë mediatike apo refuzim sistematik?
Është krejtësisht e shëndetshme të vësh në pikëpyetje burimet e informacionit. Media duhet të jetë e hapur ndaj kritikave dhe qytetarët kanë të drejtë të kërkojnë rigorozitet, transparencë dhe pavarësi. Por teoritë e konspiracionit shkojnë më tej: ato nuk e vënë në dyshim këtë apo atë artikull; ato akuzojnë të gjithë sistemin mediatik si mashtrues, bashkëfajtor dhe të korruptuar.
Ky refuzim i përgjithshëm shpesh bazohet në:
- Besimi se gazetarët janë në varësi të një elite politike ose ekonomike;
- Dyshimi se informacione të rëndësishme po censurohen ose maskohen ;
- Ideja se vetëm mediat e ashtuquajtura “të pavarura” e tregojnë “të vërtetën” , edhe pa prova të forta.
Por kur mosbesimi bëhet strukturor, ku asnjë informacion nuk konsiderohet i besueshëm nëse vjen nga media institucionale , dhe ku vetëm burimet “alternative” (shpesh të anshme) konsiderohen të besueshme, atëherë hyjmë në një mekanizëm të të menduarit konspirativ. Sipas kësaj logjike, sa më shumë informacion transmetohet nga media kryesore, aq më pak i besueshëm konsiderohet. Provat që zhvlerësojnë një teori refuzohen si manipulim. Çdo kontradiktë bëhet e dyshimtë dhe çdo hetim serioz perceptohet si një perde tymi. Ne nuk kërkojmë më prova, por postulojmë një qëllim për të manipuluar , një strategji të fshehur , një axhendë sekrete .
👉 Kjo është ajo që ne e quajmë arsyetim rrethor : dyshimi nuk është më metodik, është bërë total. Ai e mbyll individin në një vizion të botës ku gjithçka është manipulim… përveç burimeve që vërtetojnë bindjet e tij.
Ky kalim nga dyshimi metodik në dyshimin radikal është një nga mekanizmat qendrorë të teorive të konspiracionit.
Burimet
- Freedom House , Kombet në Tranzicion 2023 , raportet e vendeve: org
- Balkan Insight , artikuj dhe hetime: com
- Reporterët pa Kufij , Indeksi Botëror i Lirisë së Shtypit 2024 : org
- SEENPM (Rrjeti i Evropës Juglindore për Profesionalizimin e Medias) , Pronësia dhe financimi i medias në Ballkanin Perëndimor , 2023
- Barkun, M. (2013). Një Kulturë Konspiracioni . Shtëpia Botuese e Universitetit të Kalifornisë.
